MALBORSKA MŁYNÓWKA (MARIENBURGER MÜHLGRABEN)

Korzystając z zaproszenia członków Inicjatywy Aktywny Malbork na rajd pieszy "Śladami malborskich młynów", postanowiłem wziąć w nim udział i dowiedzieć się nieco o historii malborskiej Młynówki (obecnie Kanał Juranda). Spacer, bo właściwie to określenie bardziej mi tu pasuje niż rajd, rozpoczęliśmy od ulicy Parkowej, usytuowanej blisko końcowej części kanału.

Całą trasę przeszliśmy "pod prąd" względem Młynówki, aż do osiedla Południe, zatrzymując się w miejscach, gdzie dawniej stały młyny i kończąc na istniejącym, zabytkowym Młynie Górnym. Przy okazji mogliśmy poznać działanie elektrowni wodnej znajdującej się przy skrzyżowaniu ulic: Mickiewicza i Konopnickiej. Tam niegdyś stał Młyn Średni.

Z chwilą wybudowania w Malborku zamku konwentualnego, a następnie przeniesienia w 1309 roku siedziby zakonu krzyżackiego z Wenecji do Malborka, ze względu na jego szybki rozrost, pojawiła się potrzeba budowy nowego systemu wodnego. Wykorzystano do tego celu jezioro Dąbrówkę, które przyjmowało wody z okolic Sztumu oraz jeziora Balewskiego. Młynówka miała swe ujście w Nogacie, a jej zadaniem było dostarczanie wody do fosy zamkowej, gdyż rzeka Nogat, ze względu na spore wahania poziomu wód oraz niski poziom lustra wody, nie nadawała się do tego celu. Początkowo kanał dostarczał wodę z odległości 6 km z jeziora Dąbrówki, a następnie po rozbudowie całego systemu, z odległości 40 km z jeziora Dzierzgoń. W pobliżu ujścia do Nogatu, łączyły się dwa cieki wodne: kanał służący do transportu drewna i kanał Ulgi, którego zadaniem było odprowadzanie nadmiaru wody z Młynówki.

Systemem wodnym, na początku XX wieku zainteresowali się dwaj badacze: Bernhard Schmid i Walther Bayreuther. Zadaniem ich było wyszczególnienie odcinków wybudowanych przez człowieka. Teorie ich badań różniły się w dość znaczny sposób. Np. Schmid twierdził, że jezioro Dąbrówka jest sztucznym zbiornikiem wodnym, gdy Bayreuther zdecydowanie temu zaprzeczał.

Ile było młynów na Młynówce? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Wiadomo, że jeden z budynków zachował się do dziś. Czy tylko jeden?

Idąc wzdłuż kanału, zatrzymaliśmy się w miejscu nieistniejącego już Młyna Małego (słodowego), który usytuowany był w okolicy skrzyżowań ulic: Kościuszki, Piastowskiej i Piłsudskiego. Wykorzystywał duże spiętrzenie wody i był położony najbliżej zamku. Dlatego też nosił on również nazwę Młyna Zamkowego (Schlossmüchle). W sąsiedztwie Młyna Małego stał młyn prochowy oraz hamernia miedzi, w której wyrabiano między innymi kotły miedziane do warzenia saletry i kadzie dla browarów.

Kilkaset metrów dalej, w okolicy ulic: Kopernika, Mickiewicza i al. Rodła, stały kolejne dwa młyny: szewczy i zameszniczy. W pierwszym z nich otrzymywano garbnik z kory dębowej, a w drugim garbowano skóry, które służyły do produkcji obuwia, odzieży itp.

Kolejnym celem spaceru była elektrownia wodna oraz miejsce również nieistniejącego już Młyna Średniego, który znajdował się na rogu ulic: Konopnickiej i Mickiewicza. Wykorzystywał on, tak samo jak Młyn Mały, duże spiętrzenie wody. Mielono w nim żyto, owies i jęczmień. Wg inwentarza z 1607 roku, budynek był zbudowany z cegły, a dach miał pokryty trzciną.

Po dłuższym przystanku i obejrzeniu elektrowni ruszyliśmy dalej, zatrzymując się przy mostku znajdującym się przy ulicach: Konopnickiej i Targowej, gdzie znajdował się folusz. Obecny budynek mieszkalny wraz z otaczającym go sąsiedztwem, widoczne na poniższym zdjęciu oraz pewne podobieństwa do budynku i terenu ze zdjęcia obok, wskazują na istnienie tam niegdyś młyna.

Mijając miejsce istnienia folusza, dotarliśmy do zabytkowego Młyna Górnego (Piekarskiego), znajdującego się na ul. Konopnickiej na os. Południu. Wg książki W. Długokęckiego i J. Kuczyńskiego, "Młyny w Malborku i okolicy od XIII do XIX wieku", młyn ten spłonął w roku 1718, a kolejny został wybudowany w tym samym roku (również teoria Schmida). Wiele źródeł wskazuje na to, że jego mury stoją od ok. 1400 roku, a jedynie dach budynku był kilkukrotnie odbudowywany po pożarach. Niestety zabytek ten jest bardzo zniszczony, jest własnością prywatną bez możliwości zwiedzania i nic się z nim nie robi... a szkoda. Dzięki Inicjatywie Aktywny Malbork miałem okazję poznać budynek bliżej wraz z jego wnętrzem. Przy Młynie Piekarskim początkowo stał przypuszczalnie młyn tartaczny, który z biegiem lat przestał istnieć, a nowy powstał prawdopodobnie na przedzamczu.

Niestety pogoda uniemożliwiła nam dalsze "poszukiwania" młynów i na tym etapie rajd zakończyliśmy.

Zadziwiający jest fakt całego systemu, jego trwałości, który po 700 latach istnienia ma się bardzo dobrze i w dalszym ciągu prowadzi wodę do Malborka. Projektanci, dzięki znakomitej znajomości terenu, bez żadnych przyrządów optycznych dokonali jak najbardziej trafnych obliczeń wysokości terenu oraz jego niwelacji.

Inne, nieistniejące młyny na Młynówce to:

• Młyn Dolny (Landmel)- we wsi Gronajny, najbliżej jeziora Dąbrówki,
• Młyn mincarski- przypuszczalnie stał na przedzamczu północnym malborskiego zamku, nad zakolem Młynówki między spichlerzem a obecną wieżą Maślankową.

WARTO ZOBACZYĆ